Łomża
x:22.0809 y:53.179
Czasy najdawniejsze
Gród łomżyński był początkowo zlokalizowany kilka kilometrów na południowy wschód w stosunku do obecnego miasta. Dzisiaj znajduje się tam wieś Stara Łomża, w której zachowały się ślady grodu z przełomu IX i X wieku. Gród miał chronić Księstwo Mazowieckie, więc również wschodnie rubieże Polski, przed najazdami sąsiadów ze wschodu i północy – przede wszystkim Jaćwingów, ale także Litwinów i Prusów. Położony przy przeprawie przez Narew nie był jednak tylko grodem obronnym, ale również ważnym ośrodkiem handlowym. Tędy prowadził wodny szlak handlowy, którym spławiano drewno i produkty rolnicze ze wschodu do Gdańska. Pierwotny gród został spalony podczas któregoś z najazdów, odbudowano go jednak dodając dwa podgrodzia, które otoczono odrębnymi wałami. Do dzisiaj istnieją ślady tego grodziska na cyplu nad Narwią zwanym Górą Królowej Bony. Osadę handlową zlokalizowano obok, na Wzgórzu św. Wawrzyńca. Istnieje legenda, że kościół przy osadzie został założony przez św. Brunona z Kwerfurtu. Legenda ta ma pewne podstawy historyczne, gdyż Bruno był zdecydowanym sprzymierzeńcem Bolesława Chrobrego, utrzymywał bezpośrednie kontakty z dworem polskim, a w 1009 roku udał się z misją do Jaćwingów, gdzie w krótkim czasie poniósł męczeńską śmierć. Jest więc możliwe, że podczas podróży na wschód zatrzymał się w Łomży i założył tam świątynię. Do dzisiaj jest zresztą patronem Diecezji Łomżyńskiej.
Przenosiny grodu i nadanie praw miejskich
W połowie XIV wieku (Księstwo Mazowieckie było wówczas jedynie w zależności lennej od Królestwa Polskiego) zaistniała potrzeba przeniesienia grodu w inne miejsce. Najważniejszą przyczyną tego trudnego przedsięwzięcia była konieczność przesunięcia przeprawy przez Narew. W nowym miejscu miasto rozwijało się tak prężnie, że w roku 1418 książę Janusz III nadał mu prawa miejskie oparte na prawie chełmińskim. Oznaczało to, że mieszczanie łomżyńscy otrzymali prawo wzniesienia łaźni, postrzygalni i wagi, a także zwolnieni zostali z ceł na terenie Księstwa Mazowieckiego. Jako stolica ziemi Łomża była miejscem odbywania sejmików szlacheckich, a także sądów miejskich i grodzkich. Istniał tu obszerny zamek, wybudowany przez książąt mazowieckich, a rozbudowany przez królową Bonę, która szczególnie upodobała sobie to miasto. Częstymi goścmi byli tu także Zygmunt August i Anna Jagiellonka. W początkach XVI wieku (w latach 1504 – 1525) wybudowana została katedra św. Jana Chrzciciela. Pierwotnie zaprojektowana została w stylu późnogotyckim, ale pod koniec wieku XVII została przebudowana i nadano jej styl barokowy.
Za rządów królowej Bony i jej syna
Po bezpotomnej śmierci obu ostatnich książąt mazowieckich – Stanisława i Janusza – Łomża włączona została w skład Królestwa Polskiego. Król Zygmunt Stary oddał Mazowsze pod zarząd królowej Bony, a Łomży nadał status miasta królewskiego, co znacznie ułatwiło jej rozwój. Nadal byłajednym z ważniejszych ośrodków handlu zbożem i surowcami leśnymi, powstał tu również spory ośrodek rzemieślniczy. Na większą skalę rozwinęło się tu sukiennictwo, wytwrczość odzieżowa i metalurgiczna. Nastąpiła także ekspansja przestrzenna miasta, a zabudowania drewniane wypierane były przez murowane kamienice. W 1558 roku rozpoczęto budowę drewnianych wodociągów, na co wydał specjalny przywilej król Zygmunt August. W mieście istniał już wówczas ratusz, dom wójtowski, szpital, szkoła, ludwisarnia i arsenał, a kontakty gospodarcze utrzymywała Łomża z Gdańskiem, Wrocławiem, Królewcem, Toruniem. Działało też tutaj kolegium jezuickie, w którym w latach 1638 – 1642 wykładał św. Andrzej Bobola.
Upadek miasta
Od połowy XVII wieku nastąpił stopniowy upadek Łomży. Zaczął się on od pierwszego najazdu szwedzkiego 1655 - 1660, podczas którego miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone. Nie oszczędziły go również działania wojenne drogiego najazdu szwedzkiego, ponieważ przez Łomżę wiódł szlak oddziałów szwedzkich w kierunku Inflant. Wiek XVIII również nie był dla miasta szczęśliwy. Wyniszczały je w tym okresie liczne pożary, epidemie i powodzie.
Czasy rozbiorów
Po utracie niepodlegości przez Polskę najpierw (w latach 1795 – 1807) Łomża znajdowała się pod zaborem pruskim, potem (podczas Kampanii Napoleońskiej 1807 – 1815) włączona została do Księstwa Warszawskiego, a po upadku Napoleona weszła w skład zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. W początkach XIX wieku była zaledwie niewielkim, liczącym nieco ponad tysiąc mieszkańców, miasteczkiem rzemieślniczo-handlowym. W 1822 roku wybudowano jednak nowy ratusz, a w 1826 roku przez miasto przeprowadzono główny trakt wiodący z Petersburga na zachód Europy, co wpłynęło na znaczne ożywienie gospodarcze miasta. Rozwój ekonomiczny ponownie został wstrzymany przez wybuch Powstania Listopadowego, w którym mieszkańcy Łomży masowo chwycili za broń. Wojska polskie przejęły na krótko władzę nad miastem w maju 1830 roku, lecz szybko zostały wyparte przez wojska rosyjskie. Miasto uległo znacznemu zniszczeniu, a mieszkańcy poddani zostali licznym represjom włącznie z aresztowaniami i wywózką na Syberię. Podobnie sytuacja wyglądała po Powstaniu Styczniowym. Ponowny rozwój miasta nastąpił po nadaniu jej statusu miasta gubernianego przez cara Aleksandra w 1866 r. Powstały tu wówczas drobne zakłady przemysłu skórzanego, odzieżowego a także przewórstwa spożywczego. W początkach XX wieku Łomża została otoczona fortami, przez co stała się silną twierdzą. Stacjonował tu silny garnizon wojsk carskich. W połowie sierpnia 1915 roku podczas I wojny światowej miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie, kttóre pozostały tu aż do 11 listopada 1918 r. Dlatego też w latach 1917 – 1918 Łomża była miejscem internowania około dwóch tysięcy żołmierzy Legionów Polskich, przywiezionych tu ze Szczypiorna.
W niepodległej Polsce
Po odzyskaniu niepodległości znalazła się w granicach Polski. Miały tu miejsce intensywne walki podczas wojny polsko-bolszewickiej w lipcu i sierpniu 1920 r. W czasie II wojny światowej była jednym z najsilniejszych ośrodków obrony niemieckiej, co stało się przyczyną bardzo poważnych zniszczeń zabudowy miejskiej. Po wojnie została odbudowana, a w czasie reformy administracyjnej za rządów E. Gierka nadano jej nawet status miasta wojewódzkiego. Dzisiaj Łomża jest ponownie miastem powiatowym, liczącym ok. 60 tysiecy mieszkańców, stolicą biskupstwa i niewielkim, lecz rozwijającym się ośrodkiem kulturalno – handlowo – przemysłowym, stolicą Ziemi Łomżyńskiej.